Craft of Translation 06

Hôm nay Berlin trở mát, đi chạy về tôi bèn viết một vài dòng. Nhân tiện mở ngoặc nói thêm, sau một năm và 1000 km, tôi thấy mình đã tạm đủ tư cách đọc What I talk about when I talk about running của Murakami, một cuốn sách rất đáng đọc với cả người viết lẫn người dịch.

Nếu giữa chạy bộ và dịch có điểm gì chung thì đó là kiên nhẫn, ổn định, và kỷ luật.

Chạy là thứ dục tốc bất đạt. Với người chạy, luôn có ba cái ngưỡng không thể vượt qua: thể trạng bản thân, đường chạy, và thời tiết. Nếu sức chỉ chạy được 7min/km thì không thể nâng lên 6min/km chỉ sau một ngày. Cái đó phải mất vài tuần, thậm chí vài tháng. Nếu hôm trước thiếu ngủ hoặc uống say thì kiểu gì hôm sau thành tích cũng giảm. Nếu chạy lên dốc thì kiểu gì tốc độ cũng chậm đi. Nếu địa hình phức tạp thì kiểu gì cũng phải thận trọng (và chậm) hơn để tránh chấn thương. Nếu trời nắng nóng thì kiểu gì tốc độ và sức bền cũng sẽ bị ảnh hưởng. Người ta ước tính, nhiệt độ lý tưởng để chạy là 10 độ C, nếu tăng lên 29 độ C, tốc độ sẽ giảm 18-20%.

Dịch cũng vậy. Mỗi người đều có một tốc độ tối ưu. Tốc độ này thay đổi tùy theo độ khó của nguyên tác, thể trạng của dịch giả, và điều kiện làm việc. Nguyên tác đơn giản thì tốc độ tăng. Nguyên tác khó mà vẫn cố dịch nhanh thì suy giảm chất lượng là điều khó tránh. Tinh thần mệt mỏi hoặc môi trường làm việc nhiều sự phân tâm thì tốc độ giảm sút và dễ phạm sai lầm, thậm chí sai lầm ngớ ngẩn.

Chạy là thứ đòi hỏi sức bền. Tất nhiên sức bền của người chạy 5K (như tôi) và chạy marathon (như Murakami) khác nhau, nhưng cốt lõi của nó vẫn là kỹ năng phân phối sức, điều chỉnh và duy trì một tốc độ ổn định suốt chặng đường.

Dịch cũng vậy. Đó là thứ lao động lặp đi lặp lại mỗi ngày trong vài tháng, thậm chí vài năm. Tôi biết những người rất giỏi ngoại ngữ, nhưng không làm được dịch giả, bởi họ không có cái kiên nhẫn ấy. Họ có thể dịch dăm trang post Facebook, nhưng miệt mài làm việc âm thầm suốt một thời gian dài thì họ không làm được.

Chạy đòi hỏi kỷ luật. Khi trời đẹp, cảm giác hưng phấn thì chạy cực kỳ đơn giản. Nhưng những hôm mưa gió, nắng gắt, những khi trong người uể oải thì xỏ giày ra phố là điều chẳng dễ dàng gì. Hiện nay tôi chạy một tuần bốn buổi, mỗi buổi 5-7km, và có thể nói một phần ba trong số này tôi phải nghiến răng lôi mình ra đường. Tỉ lệ này trong ba tháng đầu tiên có lẽ là 80%.

Dịch cũng vậy. Như mọi công việc khác, ta vẫn hay có tâm lý tặc lưỡi tự nhủ, hôm nay nghỉ mai dịch bù. Nhưng bù nghĩa là tăng tốc, mà tăng tốc nghĩa là giảm chất lượng. Cho dù hôm sau ta có gấp đôi thời gian và chủ động không tăng tốc, ta vẫn quên mất một điều: sức bền. Nếu dịch liên tục tám tiếng, chắc chắn độ minh mẫn trong vài tiếng cuối sẽ không cao. Cũng như đang chạy 5K mà chuyển ngay sang chạy 10K thì chắc chắn những km cuối sẽ vô cùng loạc choạc.

Chạy giúp ta lắng nghe cơ thể mình và trân quý một nếp sống điều độ hơn. Nếu hôm trước tôi thức quá khuya, hôm sau tôi sẽ thấy ngay nỗi mệt mỏi từ cơ bắp. Nếu tôi cảm thấy gân gót có vấn đề, tôi sẽ không dám mạo hiểm, vì một chấn thương nặng hơn sẽ buộc tôi phải nghỉ cả tuần.

Dịch cũng vậy. Dịch khiến ta phải khéo thu xếp thời gian và tiết kiệm từng phút một. Tôi vừa mua một chiếc hybrid tablet 500g, để có thể dịch ở bất cứ đâu khi nào rảnh rỗi, kể cả lúc trên đường. Đối với người dịch tay trái như tôi, thu xếp thời gian lại càng quan trọng. Mười lăm phút đi tàu. Hai mươi phút nghỉ trưa. Nửa tiếng ngồi ngáp trong một cuộc họp nội bộ. Tất cả đều có thể dùng để dịch. Nhưng muốn làm vậy, phải rèn được hai kỹ năng. Một là multi-tasking, hai là có được sự tập trung tức thời trong mọi hoàn cảnh. Cái này cũng giống chạy. Murakami tự nhận mình mất nhiều thời gian để warm up, vì vậy thích hợp với chạy đường trường hơn là chạy tốc độ cự ly ngắn. Muốn dịch ù trong mười phút đi tàu thì phải có khả năng tập trung chỉ sau 15 giây; bằng không khi ta nóng máy thì tàu cũng vừa đến bến.

Đôi lúc tôi thấy rất buồn cười khi nhiều người bàn luận phun bọt rãi về cách dịch một câu, một từ và hỉ hả cho rằng mình ăn đứt dịch giả vì có thể dịch câu ấy, từ ấy hay hơn. Bàn thắng của một cầu thủ nghiệp dư có thể được bầu là đẹp nhất mùa giải, nhưng điều đó không đủ biến anh ta thành cầu thủ chuyên nghiệp. Một cầu thủ đỉnh cao như Messi một mùa phải đá 70-80 trận và duy trì phong độ trong hầu hết các trận, chưa kể những khoảnh khắc xuất thần. Dịch cũng vậy. Nó quả thực là chuyện từng câu, từng chữ, nhưng trên hết nó là sự ổn định, một sự ổn định trải dài cả trăm nghìn chữ. Mệt cũng như khỏe, vui cũng như buồn, ấm cũng như lạnh, mỗi ngày đều phải nhè ra năm trăm hay một ngàn chữ, sạch sẽ, chỉn chu, và không sai sót (chưa bàn đến hay). That’s how translation is.

Còn những khoảnh khắc xuất thần? Quý thì quý thật, nhưng nói thật là không có cũng không sao. Bởi cả thế giới chỉ có một Messi. Và vì đã chọn dịch thì nên chấp nhận sự vô danh. Trước khi mơ đến câu chữ của thiên tài, hãy bằng lòng với hay đều, tốt ổn. Không nên bước vào bản dịch với suy nghĩ phải cho ra lò những câu văn thật oách, những cách dịch để đời. Vô sở cầu nhi tự đắc, he he.

Với một công việc như vậy, sai lầm là thứ chỉ có thể giảm thiểu chứ khó lòng loại trừ tuyệt đối. Nói vậy không phải để bào chữa, mà để nhận thức một thực tế và có biện pháp hạn chế nó – cái này tôi đã nói trong một số entry trước. Cũng giống như bóng đá – một cầu thủ giỏi đôi khi vẫn phạm sai lầm ngớ ngẩn – một dịch giả giỏi cũng vậy. Đã có lần tôi dịch nasal thành rốn vì nhầm với navel. Càng dịch, tôi càng thấy phải duy trì sự nghiêm khắc với chính mình, nhưng nên bao dung hơn với đồng nghiệp. To err is translator; to forgive (or not), reader.

Craft of Translation 05

Thỉnh thoảng trên Wikipedia lại xuất hiện một thông điệp kêu gọi mọi người đóng góp để duy trì hoạt động cho trang web này. Mỗi lần như vậy, tôi lại ngoan ngoãn góp vài đồng. Bao nhiêu năm viết lách, nếu có chỗ nào tôi mắc nợ nhiều nhất thì đấy chính là Wikipedia. Bất kể viết về phim, nhạc hay dịch sách, đây luôn là nơi đầu tiên tôi tìm đến. Đương nhiên tư liệu ở đây chỉ ở mức cơ bản, nhưng trong 90% trường hợp, thế đã là quá đủ. Điều quan trọng hơn là nó cho ta một cái nền để mở rộng phạm vi tìm kiếm, nếu muốn đọc sâu hơn và nghiên cứu kỹ hơn.

Nói chung khi dịch hễ thấy danh từ riêng hoặc khái niệm lạ, tra từ điển không có hoặc đọc định nghĩa là chưa đủ thì nên Wiki. Đừng tiếc thời gian và hãy nghĩ Wiki là một cách mở mang kiến thức, mất vài giây đọc thêm một chút không bổ ngang cũng bổ dọc. Khi dịch về một xứ sở khác, một thời đại khác, việc bổ sung thông tin sẽ giúp ta hình dung tốt hơn về bối cảnh câu chuyện. Đoạn đầu Schindler’s List có nhắc đến địa danh Cracow. Nếu cắm đầu dịch tiếp thì cũng không chết ai. Nhưng nên bỏ ra năm phút để đọc xem thành phố này ở đâu, có số phận, vai trò như thế nào trong Thế chiến II. Từ phần History của Cracow trên Wiki, ta nên đọc tiếp về General Government, về Third Reich, về Hans Frank và Lâu đài Wawel. Sau khi đọc về General Government ta sẽ tìm ra một cách dịch khá ưng ý cho nó là Lãnh thổ Ba Lan thuộc Đức hoặc đơn giản hơn là vùng Đức thuộc - tương tự như khái niệm thời Pháp thuộc ở ta.

Cái thú khi Wiki là mạng lưới hyperlink sẽ giúp ta nhảy từ entry này sang entry khác và thỏa mãn niềm vui khám phá. Đây ít nhiều cũng là lý do khiến tốc độ dịch của tôi chậm hơn nhiều so với thông lệ trong giới. Gần đây một nhà sách khá tiếng tăm mời tôi dịch một cuốn gần 800 trang. Họ bảo vì biết sách dày nên có thể cho tôi sáu tháng. Tôi mỉm cười đáp rằng Midnight’s Children với 647 trang đã ngốn của tôi hai năm rưỡi, nên tôi rất tiếc phải từ chối họ. Tất nhiên với tôi dịch chỉ là nghề tay trái nên tốn thời gian gấp đôi bình thường, nhưng kể cả làm việc full time thì 800 trang ấy cũng sẽ phải mất hơn một năm.

Một trong những ca phiền phức nhất khi dịch là những khái niệm trong tiếng Việt chưa có từ tương đương. Nếu gặp chữ table thì rất đơn giản, ta có cái bàn. Nhưng nếu gặp chữ yawl thì tịt. Từ điển giải thích: thuyền yôn(!), thuyền hai cột buồm. Nhiều lúc chỉ muốn đập bàn mà chửi thế thì định nghĩa làm cái mẹ gì. Nhưng đó là một thực tế tất nhiên – với hai quốc gia cách biệt về địa lý và ít giao thoa văn hóa, vô số khái niệm sẽ không có từ tương đương. Nếu chỉ là một tình huống đơn lẻ thì ta có thể bằng lòng với một cách dịch nặng tính diễn giải, hoặc để nguyên chữ gốc và chú thích bên dưới. Nhưng nếu những khái niệm như vậy xuất hiện nhan nhản trong văn bản thì đúng là thảm họa với người dịch. Đây là lý do khiến tôi dẫu mê mẩn series Aubrey-Maturin của Patrick O’Brian nhưng sẽ chẳng bao giờ dám mơ đến chuyện dịch, vì có quá nhiều từ ngữ hàng hải Anh quốc cổ xưa. Tóm lại là nếu gặp một từ chưa được dịch sang tiếng Việt thì ta đành phải là người đầu tiên làm việc đó, và Wiki sẽ giúp ta rất nhiều.

Nhiều người sẽ nghĩ Wiki thì làm gì có kỹ thuật gì, cứ thế mà tra thôi. Nhưng cũng có đấy, tuy không nhiều. Hồi tôi dịch Inheritance of Loss, có khái niệm Padmasambhava. Từ điển Anh-Việt không có chữ này. Nhưng nếu tra Wiki tiếng Anh, sau đó nhìn vào cột ngôn ngữ bên trái, ta sẽ thấy Wiki tiếng Việt cũng có entry này: Liên hoa sinh (thượng sư). Trường hợp không có tiếng Việt, nếu may mắn sẽ có tiếng Trung, và có thể từ tiếng Trung phiên âm sang Hán Việt.

Thời đại học, tôi thường nhận dịch Discovery Channel để kiếm thêm. Thời đó dịch rất cực, vì không có phụ đề, phải tự gỡ băng trước khi dịch. Một băng Asia Artifacts 40 phút, gỡ ra thành 10 trang A4, được trả 200 nghìn. Công dịch thì ít mà công gỡ băng thì nhiều. Lúc đó tôi chuyên dịch về văn hóa Trung Quốc cổ đại. Có một danh họa tên Fan Kuan, với một bức tranh được dịch nôm sang tiếng Anh thành Traveller beside the stream. Người bình thường sẽ bằng lòng với đáp án “Lữ khách bên dòng suối.” Nhưng người cầu toàn thì sẽ phải tìm bằng ra phiên âm chữ Hán tên họa sĩ và tác phẩm. Từ Wiki, cộng với phần mềm phiên âm Hán Việt, ta sẽ biết bậc thầy ấy là Phạm Khoan, và bức tranh có tên “Khê sơn hành lữ đồ.”

Về kỹ thuật Google, có lẽ không nên nói nhiều, chỉ xin dẫn ra vài đường link hữu ích để bà con tự đọc:

20 Tips To Use Google Search Efficiently

Google Tricks That Will Change the Way You Search

Trong số này, đặc biệt hay dùng là cách search chính xác cụm từ với dấu ngoặc kép và tìm định nghĩa với cú pháp define: từ-cần-tra-cứu.

Một mẹo nữa tưởng rất vặt nhưng lại cực kỳ giá trị đó là khi đọc giải nghĩa của từ điển xong vẫn chưa hình dung ra cái vật ấy là gì, hãy dùng Google Image. Ví dụ một nghĩa của chữ derby là a boot or shoe having the eyelet tabs stitched on top of the vamp. Khó hiểu quá nhỉ? Google image “derby shoe” là xong ngay. Đọc kỹ một chút bạn sẽ thấy, giầy đàn ông tóm lại có hai loại, Oxford và Derby, và được phân biệt rõ ràng ở đây.

Craft of Translation 04

Trước khi trở lại với việc xử lý tình huống trong Schindler’s List, có lẽ tốt hơn tôi nên tiếp nối mạch chuyện về tra cứu – về Internet, Google, Wikipedia.

Một trong những sai lầm mà người dịch thường mắc phải là chủ quan. Tâm lý của người dịch, nhìn chung không ra khỏi hai trạng thái – thận trọng và tự tin. Khi gặp câu khó, từ lạ, một cách bản năng, não bộ chuyển sang “caution mode.” Ngược lại, gặp câu đơn giản, từ quen thuộc, ta dễ rơi vào “confidence mode.” Chính điều này hay dẫn đến sai lầm.

Đặc trưng của tiếng Anh là một từ có thể có nhiều nghĩa. Phần lớn những nghĩa ấy có chung một gốc, ví dụ yarn nghĩa 1 là sợi, nghĩa 2 là câu chuyện (con tằm nó nhả ra tơ…) Nhưng đôi khi có những nghĩa ít gặp hơn chẳng liên quan gì tới nghĩa phổ biến của từ, hoặc mối liên hệ này rất xa xôi. Chẳng hạn, game nghĩa 1 là trò chơi, nhưng nghĩa 5 lại là wild mammals or birds hunted for sport or food. Vì thế khi gặp một từ quen, ta rất dễ vững dạ dịch luôn, mà không biết ở văn cảnh này hiểu theo nghĩa hiếm (đôi khi ta chưa biết) mới đúng. Tất nhiên, một người đọc/dịch nhiều kinh nghiệm sẽ dễ phát hiện ra những tích tắc này, nhưng trước khi có nhiều kinh nghiệm thì ai cũng từng là một tay mơ (greenhorn, rookie). So was I.

Những lúc như thế, Babylon sẽ phát huy tác dụng. Thói quen của tôi là tiện tay tra từ điển, kể cả những từ mình biết và những câu có vẻ dễ. Một cú click chuột chẳng tốn bao nhiêu thời gian, vừa giúp ta duyệt lại kiến thức đã học, và quan trọng hơn, đôi khi giúp ta tránh khỏi sai lầm.

Có những khi hiểu không sai nhưng dịch vẫn chưa chuẩn. Trường hợp này đòi hỏi phải tra cứu sâu hơn là nghĩa bề mặt trong từ điển. Gần đây tôi có góp ý bản thảo cho một người bạn. Salzburg Festival được dịch thành Lễ hội Salzburg. Không sai, nhưng nếu chịu khó Google/Wiki thì sẽ thấy (Đại) nhạc hội Salzburg là cách dịch tối ưu. Hoặc chữ Knight, trong bối cảnh Đế chế Anh sẽ là tước Hiệp sĩ, nhưng nếu vào thời La Mã thì nó lại là cách nói khác của Equites – giai cấp kỵ sĩ.

Một trong những ưu thế lớn nhất của người dịch hiện nay là nguồn tư liệu dồi dào trên Internet. Mức độ tiếp xúc văn hóa của thế hệ dịch giả trẻ cũng cao hơn nhiều các tiền bối. Trước kia các cụ dịch Tom Sawyer từ tiếng Nga, và tôi tin rằng, ở môi trường xã hội chủ nghĩa, họ không có cơ hội xem phim về miền Nam nước Mỹ thế kỷ XIX để cảm nhiễm không khí đặc trưng của xứ sở này. Thế hệ dịch giả cũ chỉ có thể xoay xở với những gì họ có trong tay, và họ đã làm hết sức mình. Không thánh hóa, nhưng vẫn nên trân trọng, biết ơn, và đừng chê cười họ. Bởi lẽ, bây giờ nhìn lại, những gì họ làm được, trong thời gian khó ấy, vẫn thật phi thường. Ngoại ngữ của họ có thể chưa thật sự xuất sắc, nhưng tiếng Việt của họ thì quả là vô khuyết. Và ta có thể học được rất nhiều từ họ. Anh Vũ-Trần Việt (Ba người lính ngự lâm), Nguyễn Văn Hải-Vũ Minh Toàn (Truyện cổ Andersen), Nguyễn Trung Đức (Trăm năm cô đơn) đã và vẫn sẽ là những bậc thầy của tôi về dịch thuật. Đấy là còn chưa kể các dịch giả Hán ngữ như Nhượng Tống, Thụy Đình. Đặc biệt là Thụy Đình của đào non kén rể ngồi đầy chợ, chanh cốm mò trai đứng chật đường.

Trở lại một chút với chuyện các cụ ngày xưa không được xem phim Mỹ. Điện ảnh có lẽ là phương tiện tốt nhất để hỗ trợ người dịch tìm hiểu về một thời đại khác hay một nền văn hóa khác, trước khi dấn thân vào tác phẩm. Bộ phim To Kill the Mocking Bird chắc chắn sẽ giúp ích cho người dịch rất nhiều khi làm việc với cuốn tiểu thuyết cùng tên. Tiếc rằng không phải tác phẩm nào cũng được chuyển thể thành phim. Tuy nhiên ta vẫn có thể xem những bộ phim tương tự có cùng đề tài, cùng thời đại. It helps a lot, really.

Một tác giả hiện đại là Haruki Murakami sử dụng rất nhiều pop culture reference trong tác phẩm của mình. Ông đặc biệt mê jazz, những cái tên như Ella Fitzgerald, Billie Holiday, Miles Davis thường xuyên xuất hiện trong tiểu thuyết của ông. Tôi không nói cực đoan rằng không nghe jazz thì không dịch nổi Murakami, nhưng tôi tin rằng một người nghe 'Round About Midnight bên ly whisky vào hai giờ sáng sẽ hiểu điều Murakami muốn nói hơn là một người uống chè xanh và nghe Trên đỉnh Trường Sơn ta hát lúc tám giờ tối trên VTV. Nó đơn giản là sự khác biệt về phông văn hóa, và điều này thì không tra cứu nào có thể bù đắp được.

Nói vậy không có nghĩa là hạ thấp vai trò của tra cứu. Ngược lại, khi Internet đem đến cho chúng ta quá nhiều tiện ích, không khai thác hết ưu thế ấy sẽ là tội lỗi.

Intensive reading là cả một vấn đề với học sinh, sinh viên Mỹ. Đọc hiểu những tác phẩm kinh điển chẳng dễ dàng gì, và sẽ thật tiện lợi nếu có ai đó tóm tắt, giải thích cho mình nội dung tác phẩm. Có không ít website đã ra đời với mục đích này, như Sparknotes hay Cliffsnotes. Nhiều tác phẩm kinh điển được phân tích kỹ lưỡng ở đây, và việc của dịch giả sẽ đỡ trắc trở hơn nhiều khi tham khảo những nguồn tư liệu này. Một ví dụ với Great Gatsby. Gần đây tôi phát hiện thêm Genius.com cũng là một trang khá thú vị khi phân tích line-by-line một số tác phẩm lớn. Tuy nhiên, trang này thuộc dạng community-based, nên hãy sử dụng nó một cách thận trọng và đừng xem những gì họ viết ở đó là Kinh Thánh.

Sau các tư liệu miễn phí là tư liệu (thường) phải trả tiền. Tác phẩm lớn và phức tạp như Lolita hay Heart of Darkness thường sẽ tồn tại bản annotated (bình chú), với nhiều kiến giải, chú thích. Phần bình chú tất nhiên là của giới phê bình chuyên nghiệp thực hiện, do vậy độ tin cậy cũng cao hơn nhiều. Bên cạnh đó, các NXB phương Tây còn có loại sách “hướng dẫn đọc tác phẩm,” như kiểu Cambridge Companion to Salman Rushdie. Cao sang hơn là loại sách phê bình nặng ký. Hồi tôi dịch Midnight, phải dựa rất nhiều vào cuốn Self, Nation, Text in Salman Rushdie's "Midnight's Children" của Neil ten Kortenaar mà tôi có cơ duyên mua được từ một hiệu sách cũ trên Swanston Street, Melbourne. Tiếc rằng không có điều kiện viết lời bạt cảm ơn ông ấy cho tử tế. Những sách này thường không bao giờ có sẵn bản text trên mạng vì nhu cầu quá thấp. Muốn đọc thì chỉ có cách mua thôi.

Dài quá rồi, tôi tạm dừng ở đây. Entry sau sẽ nói riêng về Google và Wikipedia.