Nhắc đến Studio Ghibli, cái tên đầu
tiên nảy ra trong óc khán giả hẳn sẽ là Hayao Miyazaki. Nhưng, bên cạnh hào
quang của Hayao, còn có một nguồn sáng khác lặng lẽ mà lan tỏa, êm dịu mà sâu
lắng, và không hề bị lu mờ dưới sự rực rỡ của những Totoro và Spirited Away.
Đó là “ánh sáng đom đóm” của Isao Takahata.
Khác với Hayao, một họa sĩ tài năng,
người ở tuổi 67 vẫn tự mình vẽ những con sóng của Ponyo, Isao, khai quốc công thần của Ghibli, chưa một lần chạm tay
vào cây bút vẽ. Thế nhưng, nhắc đến Isao, không ai có thể phủ nhận được ông là
một trong những đạo diễn tài năng nhất của vương quốc anime. Ông chính là minh
chứng rõ nét nhất cho chân lý: bậc đại tướng không nhất thiết phải biết cầm
kiếm ra trận. Nhiệm vụ ấy, ông dành cho các họa sĩ của Ghibli. Với một nhãn
quan độc đáo và trí tưởng tượng bất phàm, ông đã định hình cho những đứa con
tinh thần của mình một phong cách không lẫn vào đâu được, vừa đa dạng vừa thống
nhất: một phong cách rất Isao.
Chính phong cách này (chứ không phải
việc ông chưa từng là họa sĩ) đã biến ông thành vị đạo diễn “khác thường” nhất
trong giới anime. Phim của Isao khác hoàn toàn với “phần còn lại” của làng hoạt
hình Nhật Bản. Ưu thế tự nhiên của thể loại hoạt hình là ma thuật của sự kỳ ảo
(mà Hayao là bậc thầy về khả năng thao túng sự kỳ ảo ấy), nhưng Isao lại chọn cho
mình một cách tiếp cận hoàn toàn khác: chủ nghĩa hiện thực.
Đi con đường hầu như chưa ai khai phá
ấy, ông đã phải lặn lội suốt ba mươi năm và nếm trải không ít ghẻ lạnh trước
khi thực sự thành danh. Tốt nghiệp văn khoa năm 1959(!), chín năm liền ông phải
làm đủ thứ công việc ở Toei Animation trước khi có cơ hội đạo diễn tác phẩm đầu
tay Hols: Prince of the Sun. Mặc dù thất
bại về doanh thu, bộ phim lại rất được khen ngợi về mặt nghệ thuật, và đã có
những nét đầu tiên định hình phong cách của Isao. Không nản chí, ông tiếp tục
thử nghiệm, và đôi khi khiến đồng nghiệp (trong đó có ông bạn già Hayao) phát
bực vì những nỗ lực đem chủ nghĩa hiện thực vào thế giới của anime.
Năm 1982, Isao cho ra đời Gauche the Cellist, câu chuyện về một
nghệ sĩ cello được sự giúp đỡ của các loài vật để tìm đến sự thăng hoa trong âm
nhạc. Bộ phim, mặc dù rất bay bổng trong cốt truyện, nhưng lại chứa đựng một sự
nghiêm túc rất đặc biệt trong cách tiếp cận và thể hiện. Ngộ nghĩnh nhưng vẫn
sâu sắc và trầm lắng, sự thăng hoa của chàng cellist trong phim đã báo hiệu sự
thăng hoa của chính Isao chỉ vài năm sau đó.
Năm 1985 đánh dấu cột mốc quan trọng
nhất trong sự nghiệp của Isao, khi ông cùng Hayao Miyazaki lập ra Studio
Ghibli. Không còn bị những studio nơi ông làm thuê bó buộc, óc sáng tạo của
Isao thỏa sức tung hoành và lập tức đơm hoa kết trái. Grave of the Fireflies ra đời năm 1988, trở thành một trong những
kiệt tác của Ghibli. Trong mười năm sau đó, Only
Yesterday, Pom Poko, rồi My Neighbors the Yamadas lần lượt ra
đời.
Cho đến nay, Isao chỉ làm cho Ghibli
vỏn vẹn bốn phim, nhưng cả bốn đều đem đến cho khán giả sự ngạc nhiên vì tính
đa dạng trong đề tài và thể loại. Grave
of the Fireflies là sự kết hợp đầy bất ngờ của “hoạt hình + bi kịch”, kể về
cuộc tranh đấu để sinh tồn của hai đứa trẻ mồ côi ở Tokyo sau Thế chiến thứ hai
với một sự thẳng thắn đến mức gần như tàn nhẫn và khiến người xem phải đau
lòng. Grave of the Fireflies chẳng hề
né tránh những vấn đề gai góc và nhạy cảm như cái chết, chiến tranh, nỗi cô
đơn, cảnh cùng quẫn, hay sự thờ ơ và bạc bẽo của con người. Trong khi đó, Only Yesterday lại khám phá một đề tài tưởng như nằm ngoài lãnh địa của anime: nội tâm và hồi ức của một người
phụ nữ. Hai nếp nhăn trên má Taeko hai mươi bảy tuổi và sự bối rối về kinh
nguyệt của Taeko mười tuổi phản ánh một cái nhìn trực diện chưa từng có tiền lệ
mà Isao đã đem đến cho thế giới anime. Pom
Poko có chủ đề bảo vệ môi trường, ngộ nghĩnh nhưng vẫn đậm màu sắc phúng
dụ. Còn My Neighbors the Yamadas,
thuộc kiểu comic strips (một chùm chuyện ngắn) theo phong cách tối giản, lại là
bức tranh hài hước nhưng sâu sắc và rất
ấm lòng của một gia đình Nhật Bản hiện đại điển hình.
Có thể nói chủ nghĩa hiện thực trong
phim của Isao đã xóa nhòa đi cái ranh giới rõ ràng giữa hoạt hình và điện ảnh. Có
không ít người quan niệm hoạt hình chỉ dành cho trẻ con, chỉ khai thác những đề
tài trẻ con. Phim của Isao, nhất là Only
Yesterday và Grave of the Fireflies,
khiến họ phải giật mình và buộc họ phải nhìn nhận lại suy nghĩ sai lầm này.
Chịu ảnh hưởng rất mạnh của chủ nghĩa tân hiện thực Ý, Isao rất ưa thích khắc
họa cuộc sống bình dị của những con người bình dị, như nhà Yamada và gia đình
những người nông dân Yamagata. Và ông làm điều này một cách kỹ lưỡng và nghiêm
túc đến mức nó trở thành một đặc trưng của phong cách Isao. Quả thực, hiếm có
đạo diễn nào lại chăm chút từng chi tiết dù là nhỏ nhặt nhất trong những cảnh
phim bình thường nhất như Isao. Sự cẩn mật ấy khiến phim của ông sở hữu một tính
chân xác có sức lay động mãnh liệt, đến mức có lúc người xem quên mất là mình
đang xem một bộ phim hoạt hình.
Mặc dù vậy, chủ nghĩa hiện thực không
hề lấn át và thay thế tuyệt đối sự huyền ảo tự thân của anime trong phim của Isao. Ngược lại, ông đã khéo léo kết hợp cái
hiện thực đầy chi tiết ấy với sự bay bổng của chủ nghĩa biểu hiện. Từ Gauche the Cellist đến Only Yesterday, từ Pom Poko đến Yamadas,
Isao đều không thiếu những giây phút thả cho đôi cánh của trí tưởng tượng tung
bay và làm người xem phải há hốc mồm vì kinh ngạc. Ông cho phép mình tự do đi
về giữa hai thế giới thực và ảo, khai thác triệt để tính ảo của anime như một
bảng màu để tô điểm cho cái thực. Không phải ngẫu nhiên mà Yasuo Otsuka, thầy
của cả Isao và Hayao, từng nói rằng ý thức về trách nhiệm xã hội trong phim của
Miyazaki chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ Takahata.
Xem và chờ đợi phim của Isao luôn là
một điều thú vị bởi sự đa dạng của chủ đề và thể loại. Đã mười năm kể từ khi My Neighbors the Yamadas, bộ phim cuối
cùng của Isao ra mắt, đồng nghĩa với việc người hâm mộ đã khắc khoải chờ đợi
mười năm. Taketori Monogatari (Nàng
tiên trong ống tre), bộ phim thứ năm của Isao tại Ghibli, đang trong quá trình
sản xuất và dự kiến sẽ khởi chiếu trong năm 2010. Có lẽ đây là sự tái xuất được
mong chờ nhất của Ghibli, hơn cả Ponyo on
a cliff by the sea của người khổng lồ tóc bạc. Tin rằng, Isao, cũng như
Hayao với Ponyo, sẽ không làm chúng
ta thất vọng.
Bài đăng trên Sinh viên Việt Nam bộ mới – số 43
No comments:
Post a Comment