Craft of Translation 09: The Name of the Game

Trong bốn cuốn sách tôi dịch đến thời điểm này, hai cuốn từng có người chê cách dịch tên. Mục đích của bài viết này không phải là phản biện phê bình của họ. Tôi chỉ muốn bàn chút ít về tầm quan trọng và cách dịch cái tên của tác phẩm.

Có người, khi chê cái tên tôi dịch, nói rằng chưa cần đọc (cả bản gốc lẫn bản dịch), chỉ cần nhìn cách dịch nhan đề cũng biết là dịch kém. Việc khen chê dịch giả là chuyện bình thường, đối với làng văn xứ ta lại càng bình thường nữa. Nhưng chê như thế đối với tác giả thật ra hơi thiếu tôn trọng. Tên sách hội tụ tinh thần của tác phẩm. Tự cho rằng mình hiểu cái tên khi chưa đọc sách khác nào gián tiếp nói giá trị của tác phẩm hoàn toàn nằm trên bề mặt.

Nhan đề là thứ cuối cùng tôi dịch ở một tác phẩm. Nghĩa là sau khi đã đọc hết và dịch hết ba trăm, năm trăm trang sách, quần nát nước những gì tác giả muốn nói và đã viết, tôi mới dám mon men bén mảng đến cái tên.

Nói vậy không có nghĩa là tôi không nghĩ đến việc dịch nhan đề từ sớm. Thật ra đây là việc phải nghĩ đến đầu tiên và luôn để nằm lòng suốt quá trình dịch sách, nhưng phải thực hiện sau cùng. Ai cũng biết ý nghĩa của cái tên đối với cuốn sách. Thế nên phải dịch nó cuối cùng, khi đã đi hết chặng đường, đã ở vị thế tốt nhất để lĩnh hội trọn vẹn, hay ít nhất là tối đa, những gì tác giả gửi gắm.

Có những cái tên đơn giản, dễ dịch. Ví dụ Jane Eyre (không cần dịch), Ba người lính ngự lâm (dịch phát ăn luôn). Có những cái tên tricky hơn chút đỉnh, nhưng không gọi là khó, như Haroun và Biển Truyện (Sea of Stories, thay vì dịch chữ of thì bỏ đi).

Nhưng cũng có những cái tên chẳng hề đơn giản. Inheritance of Loss là một trong số đó. Đây là ví dụ tiêu biểu cho thủ pháp oxymoron (nghịch hợp). Tức là sự kết hợp của hai khái niệm mâu thuẫn. Inheritance (di sản) là thứ còn lại. Còn lại nên mới thành di sản. Trong khi loss là thứ mất đi. Cái còn lại của thứ mất đi! Nghịch hợp là như thế. “Anh này là Đảng viên nhưng mà tốt” cũng là một dạng nghịch hợp, hay được sử dụng theo kiểu nghịch hợp. Như vậy, phương án dịch phải thể hiện được phép tu từ ấy. Nhưng mọi chuyện không dừng ở đó. Loss là một khái niệm đa nghĩa, dù các nghĩa của loss đều gần nhau: thất bại, mất mát, lạc lối… Trong những phương án này, chỉ có thể chọn một. Và tôi chọn phương án thể hiện tốt nhất phép nghịch hợp: mất mát. Thực tế đã chứng minh sự đúng đắn của lựa chọn này: tác phẩm tôi dịch, như thường lệ, không mấy ai nhớ đến. Nhưng cái tên thì được dùng lại khá nhiều, chẳng hạn như ở đây.

Heart of Darkness là một ví dụ khác. Inheritance of Loss là một cụm từ không hề xuất hiện trong suốt hơn 300 trang của tác phẩm. Đây là thuận lợi lớn cho người dịch, vì ta không bị câu thúc trong bất kỳ văn cảnh cụ thể nào và chỉ phải làm việc với cái tên như một thực thể độc lập. Heart of Darkness thì khác. Khái niệm này hiện diện thường xuyên trong tác phẩm và có nhiều biến thể khác nhau. Do vậy, ngoài việc giải mã thấu đáo ngữ nghĩa, ta còn phải tính đến một yếu tố không đơn giản nữa là chọn cách dịch sao cho cụm từ ấy vừa đủ linh hoạt để phát triển thành các biến thể tương ứng với các biến thể trong bản gốc, vừa đủ bất biến để giữ vai trò trung tâm, neo đậu dòng chảy của tác phẩm và tạo những liên tưởng cần thiết, lại vừa đủ uyển chuyển để dung nạp vào các văn cảnh khác nhau (nghĩa là nhét vào câu nào, ngữ cảnh nào đọc cũng xuôi tai). Thành thử, khi dịch cuốn này, mỗi khi bắt gặp khái niệm darkness trong văn bản, tôi liền ngừng lại và đem các phương án dịch tên ra “lắp ghép” vào xem thế nào.

Phân tích kỹ, Heart of Darkness chứa đựng ít nhất ba tầng nghĩa: tầng nghĩa con người, tầng nghĩa địa lý, và tầng nghĩa xã hội. Tầng thứ nhất là trái tim tăm tối của nhân vật chính, Mister Kurtz. Tầng thứ hai là sông Congo, trái tim của lục địa đen, miền đất tăm tối nhất trên bản đồ thế giới – tăm tối vì bị bao phủ dưới bóng rừng nguyên sinh, tăm tối vì chưa được thám hiểm, và có lẽ vì cả màu da của thổ dân xứ sở này. Tầng thứ ba là Congo với tư cách một con mồi béo bở, một xứ man di chưa biết mùi khai hóa, một thuộc địa phơi bày cùng cực những gì đê tiện nhất, đen tối nhất của chủ nghĩa thực dân da trắng. Nhưng tầng thứ ba ấy cũng chính là Châu Âu, là London, là Brussels, là sông Thames rực rỡ ánh đèn, bởi cực cùng đen tối không nằm tận Châu Phi, mà ở ngay đây, chính giữa trái tim của lục địa già, giữa cái nôi của văn minh và khai sáng.

Trên cả ba tầng nghĩa ấy, đen tối chưa bao giờ là một khái niệm mơ hồ. Nó luôn hiện hữu như một sinh thể. Đó là Kurtz, một hình hài khẳng khiu, yếu ớt nhưng đầy ma lực, hiện thân của thần chết. Đó là rừng già Phi châu huyền bí, muôn hình vạn trạng, không ngừng rình rập, đè nén, bóp nghẹt những kẻ viễn chinh. Và đó là dòng hải lưu phập phồng ánh sáng văn minh của sông Thames.

Heart khi dịch sang tiếng Việt có hai phương án phổ biến: trái tim và trung tâm. Phương án một đáp ứng được sắc thái sinh lý. Phương án hai thể hiện được sắc thái địa lý. Nhưng cả hai đều không trọn vẹn, không thực sự truyền tải được tính đa tầng và đa nghĩa của bản gốc. Và trên hết, khó lòng đặt hai phương án này vào nhiều ngữ cảnh khác nhau một cách suôn sẻ. Giữa lòng tăm tối làm chuyện đó tốt hơn. Vậy nên tôi chọn nó. Not an excellent choice. But an optimal choice.

Nhưng có những khi không thể dịch thành công một cái tên. Người ta thường ca ngợi dịch giả vì những cái tên hay. Tôi lại nghĩ đa số là may mắn (trong đó có tôi). May mắn, vì những cái tên ấy bản thân nó có lời giải. Nhiệm vụ của người dịch chỉ là đi tìm, có thể khó, có thể dễ, nhưng nhiều khả năng sẽ tìm ra. Đôi khi, có những cái tên không lời giải, hoặc không có lời giải tối ưu. The Great Gatsby là một ví dụ. Cái bất khả trong bài toán này là khoảng cách không thể bắc cầu giữa hai bờ ngôn ngữ chứa đựng trong chữ The và chữ Great.

Câu hỏi đặt ra là, ta làm gì trong những trường hợp ấy.

Câu trả lời, tôi nghĩ, sẽ làm nhiều người ngạc nhiên: Kệ thôi.

Lý do rất đơn giản: cái tên đại diện nhưng không thay thế được tác phẩm. Một cái tên, dù dịch hay đến mấy, cũng không bù đắp được một bản dịch dở. Dĩ nhiên tên mà tốt thì ta có quyền hy vọng bản dịch cũng tốt, nhưng không phải lúc nào cũng thế. Trình Giảo Kim chỉ đánh được ba búa là hết hơi, mà người như anh thì không phải ít.

Trong group Thủ môn mà tôi tham gia, một số bạn thường hỏi: găng nào bắt dính nhất hả anh? Tôi trả lời: tất nhiên là găng đắt nhất. Nhưng trước găng, em phải có kỹ thuật. Nhưng kể cả khi đã có kỹ thuật, điều quan trọng hơn cả là cách tiếp cận. Dù nhìn rất cool, rất ngầu, nhưng bắt dính cũng chỉ là một trong nhiều phương án bảo vệ khung thành, và cũng là phương án nhiều rủi ro nhất. Bắt bóng hai chạm, đẩy bóng hết biên, đấm bóng ra xa, điều khiển hậu vệ cản phá cú sút từ sớm… đều là giải pháp. Mục đích cuối cùng là giữ sạch lưới. Ở Việt Nam, tư tưởng có thể thua nhưng phải đá đẹp hình như khá phổ biến trên nhiều lĩnh vực. Hát có thể không hay nhưng vũ đạo phải đẹp. Kịch bản có thể kém nhưng hình ảnh phải long lanh. Và còn nhiều nữa.

Ở ta, số độc giả đọc sách bằng bìa hoặc cao hơn một chút là đọc sách bằng tên khá nhiều, và điều đó trở thành một áp lực cho người dịch. Họ sợ thất bại ngay từ đầu, ngay từ cái tên. Nói cho cùng, cái tên, dù quan trọng, cũng chỉ là một, hai, hay cùng lắm là mười trong năm mươi, thậm chí hai trăm nghìn chữ của toàn bộ bản thảo. Thế nên, hãy cứ cố giải bài toán cái tên, nhưng nếu thấy vô phương, thì cũng đừng băn khoăn làm gì. Give it your best shot. Then save your strength for the great battle that lies ahead.