Craft of Translation 10: Make your choice

Sau rất nhiều bài viết, hình như tôi vẫn chưa động đến cái cốt lõi nhất của chuyện dịch ở cấp độ hạt nhân nguyên tử – chọn chữ. Let’s do it now.

Nếu coi mỗi ngôn ngữ như một tập hữu hạn (vô hạn cũng chẳng sao) các phần tử, thì dịch thuật về bản chất là tìm kiếm một phần tử ở tập đích (ngôn ngữ đích) đủ tiêu chí làm ảnh của một phần tử ở tập nguồn (ngôn ngữ gốc). Tương quan giữa phần tử nguồn và đích, nếu bạn nào còn nhớ, được gọi là ánh xạ.

Về nguyên tắc, một phần tử nguồn có thể có nhiều ảnh ở tập đích (nhiều cách dịch khác nhau). Ví dụ dog có thể dịch là chó, là cẩu, là cầy, là khuyển. Ngược lại, nhiều phần tử nguồn có thể ánh xạ đến cùng một phần tử của tập đích (chung một cách dịch). Dog, mongrel, hound và canine đều có thể dịch là chó (có thể là một chuyện, nhưng có nên không lại là chuyện khác, tôi sẽ bàn sau). Ở mỗi ngôn ngữ, những từ này hợp thành một tập con mà ta vẫn gọi là các từ đồng nghĩa hoặc gần nghĩa.

Dịch, ở cấp độ từ, nói cho cùng, là một quá trình gồm ba bước.

Bước thứ nhất: khi gặp một từ bất kỳ, ta phải bằng mọi giá huy động trong trí óc càng nhiều phương án càng tốt. Nôm na là rải chữ ra để chọn. Số lượng phương án nhiều hay ít lệ thuộc vào hai yếu tố:

(i) Trường từ vựng của dịch giả phong phú đến đâu. Cái này, như tôi đã nói ở post trước, hoàn toàn phụ thuộc vào bề dày kiến thức của người dịch. Đọc nhiều xem nhiều nhớ nhiều thì từ vựng sẽ rộng. Giống như nội lực trong kiếm hiệp, đây là cái không thể làm giả, không thể giấu trời qua biển, không thể cấp tốc tựu thành, mà phải kiên trì bồi dưỡng.

(ii) Sức huy động và độ nhạy bén. Người thường khi đọc phương án của một dịch giả giỏi thường bảo: từ này tôi cũng biết, nhưng lúc dịch tôi lại không nghĩ ra. Tức là từ vựng của hai bên như nhau, nhưng một bên có sức huy động tốt hơn, “gọi ra” được nhiều phương án hơn, nhờ đó có cách dịch hay hơn.

Một cách lý giải khác là người bình thường huy động các phương án một cách bản năng, trong đó có những phương án không thật sự phù hợp. Còn dịch giả chuyên nghiệp làm việc này một cách có tính toán. Có thể tổng số phương án họ huy động ra (trong đầu) không nhiều bằng người khác, nhưng số phương án khả thi lại cao hơn. Cũng như người thường bắn vãi đạn mà không trúng đích, còn xạ thủ thật sự chỉ bắn ba phát mà phát nào cũng sát hồng tâm.

Dù lý giải theo cách nào, thì tôi vẫn cho rằng đây là kết quả của sự rèn luyện. Càng đọc nhiều, dịch nhiều, phản xạ tìm từ sẽ càng mẫn cảm, chính xác, hiệu quả hơn.

Bước thứ hai là từ các phương án đã huy động, phải chọn ra một phương án thích hợp nhất. Nhưng thế nào là thích hợp? Đây là một câu hỏi rất phức tạp, và cũng là cốt lõi của đa số tranh cãi trong dịch thuật, bởi cái thích hợp của người này nhiều khi lại không thích hợp với người kia. Tiêu biểu nhất là mâu thuẫn khi dịch những từ ngữ dung tục – thẳng thừng hay là nhã hóa, hay cách lựa chọn các đại từ nhân xưng trong tiếng Việt, vốn phức tạp hơn nhiều so với tiếng Anh.

Nói chung, trừ những trường hợp đơn giản mà ai cũng sẽ dịch giống nhau (chẳng hạn technology = công nghệ), phần lớn lựa chọn đều mang tính chủ quan của dịch giả. Nếu giả định là các dịch giả hiểu đúng văn bản như nhau, thì có nhiều yếu tố định hình nên lăng kính chủ quan ấy – giới tính, cá tính, kinh lịch, xuất thân, vùng miền… Tuy nhiên, tôi nghĩ vẫn có thể thiết lập một số tiêu chí chung cho việc lựa chọn phương án dịch.

Trong một tập con các từ đồng nghĩa, mỗi từ bao giờ cũng có sắc thái riêng. Ví dụ, mặt trăng là từ đơn giản, trung tính nhất. Chị Hằng nghe mềm mại sến súa. Vầng nguyệt nghe cao sang cổ kính. Thỏ (trải bao thỏ lặn ác tà) có mùi văn chương điển cố. Nắm được điều này sẽ rất hữu ích trong việc lựa chọn phương án dịch.

Tiếng Anh cũng vậy. Có từ đơn giản. Có từ thô tục. Có từ cổ nhã. Có từ cao quý tót vời. Làm sao để xác định? Tất nhiên là phải đọc cho nhiều thôi. Nhưng cái đó thật ra rất khó, và tôi nghĩ không nhiều dịch giả Việt đương đại có được điều này. Bản thân tôi cũng vậy. Với tiếng Việt, tôi có điều kiện tích lũy từ rất sớm. Nhưng trình độ tiếng Anh của tôi phải năm ngoài 20 mới tạm gọi là đủ đọc văn học nước ngoài. Nhưng đến lúc đó lại phải đi làm, cơm áo gạo tiền. Có muốn đọc nhiều, đọc kỹ như thời trẻ cũng không còn cơ hội nữa.

Để bù đắp lại cái đó, chúng ta có thể dựa vào một số công cụ và thủ thuật. Lịch sử hình thành ngôn ngữ bao giờ cũng đi từ giản đơn tới phức tạp. Con người bao giờ cũng cố gắng biểu đạt khái niệm đơn giản trước, và biểu đạt chúng một cách ngắn gọn nhất. Thế nên những từ càng ngắn thường là những từ đơn giản và trực quan nhất. Nice đơn giản hơn pretty, pretty đơn giản hơn beautiful, beautiful đơn giản hơn beauteous. Ta có thể lập một danh sách tương tự trong tiếng Việt: xinh, xinh xắn, đẹp/xinh đẹp, kiều diễm. Hai tập con này có thể tạm xem là song ánh (tương ứng một-một). Tất nhiên không ai dịch nice thành kiều diễm, nhưng dịch pretty thành xinh xắn hay xinh đẹp cũng không phải là vấn đề gì nghiêm trọng, vì độ sai lệch không quá lớn. Tương ứng một-một sẽ chỉ quan trọng khi từ đồng nghĩa xuất hiện dày đặc như một thủ pháp nghệ thuật. Một câu của Rushdie chứa bốn từ chỉ giới ảo thuật: conjurer, fakir, prestidigitator, illusionist. Đấy là chưa kể magician, sorcerer, entertainer xuất hiện ở những đoạn khác. Người dịch phải huy động cạn kiệt từ vựng, thậm chí sáng tạo từ mới để tái hiện sự đa dạng trong bản gốc: ảo thuật gia, hí sư, thuật sĩ, huyễn giả, pháp sư, nghệ nhân tạp kỹ…

Nói vậy không có nghĩa cứ ngắn là đơn giản. Có những từ ngắn nhưng lại là từ cổ, ít dùng (xem ở dưới), cũng phải đặc biệt lưu tâm. Đối nghịch với từ ngắn tất nhiên là từ dài. Từ dài thường phức tạp. Chẳng hạn như un/pre/dict/abil/ity. Hai tiền tố và hai hậu tố. Phức tạp chắc cũng chỉ đến thế là cùng.

Thủ thuật thứ hai là dựa vào độ quen thuộc (tần suất xuất hiện) của một từ. Bình thường, ta dùng cảm quan cũng được – nếu đủ tự tin vào cảm quan. Nhưng để cho chắc chắn thì Google là lựa chọn tối ưu. Nếu bản gốc là một từ lạ, hiểm, cổ kính thì bản dịch không nên dùng một từ đơn giản, phổ thông. Sordid và dirty đều là bẩn thỉu, hèn hạ, có điều dirty cho ra 700 triệu kết quả tìm kiếm còn sordid có 6 triệu. Tương tự, buccaneer có 12 triệu kết quả còn pirate có 260 triệu. Con số ấy nói lên điều gì? Sordid/buccaneer là những từ ít dùng, và ta phải xét đến yếu tố ấy khi lựa chọn phương án dịch.

Thủ thuật thứ ba là dựa vào từ điển. Những từ điển tốt như Oxford thường có chú thích từ nguyên: xuất hiện từ bao giờ, phổ biến vào giai đoạn nào, có nguồn gốc từ ngôn ngữ gì. Từ đó ta có thể suy đoán một từ là mới hay cũ, sang cả hay bình dân. Oxford chú sordid là (Middle English): from French. sordide or Latin. sordidus, from sordere 'be dirty'. Buccaneer: (historical) a pirate, originally one preying on ships in the Caribbean. Thành thử khi Conrad viết sordid buccaneers thì tôi dịch là hải tặc hạ lưu chứ không phải cướp biển hèn hạ như có bạn đã gợi ý (và than phiền là tại sao tôi sính dùng từ Hán Việt thế).

Nên dựa vào từ điển, nhưng cũng nên thận trọng với từ điển, nhất là từ điển Anh-Việt. Vì từ điển đơn ngữ đáng tin cậy hơn thì lại có xu hướng GIẢI NGHĨA là chính, còn từ điển Anh-Việt thì không phải lúc nào cũng cung cấp được từ tương đương, mà nếu có thì cũng không đủ để ta lựa chọn. Ví dụ, Oxford định nghĩa melancholy là deep and long-lasting sadness. Không thể bưng nguyên cụm nỗi buồn sâu sắc và dài lâu này vào bản dịch, vì đó là diễn giải chứ không phải dịch. Còn từ điển Anh-Việt thì chỉ cho ta ba lựa chọn: u sầu, sầu muộn, u uất. Còn vô số phương án khác: buồn thương, muộn phiền, sầu não, ưu phiền, ưu uất, bi ai… mà từ điển không đề cập đến, ta chỉ có cách tự mình động não mà thôi. Nhiều khi ngay từ điển Anh-Việt cũng chỉ diễn giải chứ không có đáp án nào khả dụng cho người dịch. Đối với một từ như unpredictable mà định nghĩa là không thể đoán, không thể dự đoán, không thể dự báo, không thể nói trước, không thể đoán trước được (ở tratu.coviet.vn) thì chỉ giúp ích được việc đọc hiểu nhưng gần như vô dụng khi dịch. Ta buộc phải chế ra thêm những khôn lường hay vô phương dự đoán.

Bước thứ ba là kết hợp những từ ngữ đã chọn để tạo nên một kết cấu hoàn chỉnh (câu). Trong nhiều trường hợp quá trình chọn từ và tạo câu diễn ra gần như đồng thời – giống như thợ xây, xếp từng viên gạch nối tiếp nhau cho đến khi thành một hàng gạch. Có khi xếp xong rồi nhìn lại bỗng thấy điểm không ổn. Có thể là nhịp điệu. Có thể là tính đăng đối, tương hợp của từ ngữ. Nhẹ thì gỡ ra thay bằng viên khác. Nặng thì phá đi xếp lại từ đầu.

Trên đây tôi đã cố gắng chẻ nhỏ quá trình dịch thành từng bước cho dễ hiểu, còn trong thực tế thì tất cả hòa trộn nhuần nhuyễn, diễn ra trong đầu người dịch một cách nhanh chóng, liên tục và lặp đi lặp lại không ngừng.

Quá trình ấy, như có lần tôi đã nói, giống như chạy đường trường. Đó là môn thể thao đòi hỏi sức bền. Mỗi động tác được tinh giản tối đa, để tiêu hao năng lượng tối thiểu. Vì vậy, nếu không thấy thực sự cần thiết thì không nên chọn phương án cầu kỳ, phiền phức làm gì. Tôi thích dịch Schindler’s List là vì thế. Đây là một trải nghiệm rất dễ chịu, vì thứ ngôn ngữ điềm đạm, bình hòa của Keneally không buộc tôi phải thường xuyên mang súng lớn (từ Hán Việt) ra bắn. Còn Conrad thì ngược lại. Đấu với bậc nhất đại tông sư này là một trận chiến cực kỳ mệt mỏi, và tôi lấy làm mừng vì nó chỉ là một novella.

P.S: Thực ra, những gì tôi viết bên trên mới là nửa sau của dịch thuật, với một giả định rằng người dịch làm tốt nửa đầu (đọc hiểu văn bản gốc). Đây cũng chẳng phải là việc dễ dàng gì, và chắc tôi sẽ dành cho nó một entry riêng.

Until next entry, then.